De vijzel…onmisbaar in de meukvrije keuken!

Sommige “ kitchen-tools” zijn in mijn meukvrije keukentje echt onmisbaar. Een vlijmscherp mes, goede pannen, maar ook de wat simpele dingen die alles inderdaad een stukje simpeler maken. Zo’n simpele tool is de vijzel. Veel mensen onderschatten de vijzel, en hebben er geen in huis. En dat is toch een veel groter gemis dan waarschijnlijk wordt gedacht. Want een vijzel heeft erg veel gezonde voordelen. Alle ins and outs over de vijzel. Hopelijk schaf jij er na het lezen van dit artikel direct eentje aan!

WAT IS EEN VIJZEL?

Er zijn zelfs mensen die niet eens weten wat een vijzel is. Of kennen het enkel in beeldvorming, niet van naam. Een vijzel is een kom met stamper die wordt gebruikt om alles te vermengen en te vermalen. Hij wordt ook wel mortier genoemd. Het wordt gemaakt uit hard materiaal zoals steen, graniet, marmer brons, koper en aardewerk of kristal. Er zijn ook houten vijzels, deze worden voornamelijk gemaakt olijfbomenhout. Dit is zeer stevig, niet poreus en een stukje goedkoper dan de andere varianten.Er zijn ook vijzels verkrijgbaar van dik glas. Deze bezitten vaak een houten stamper. Velen hebben een gepolijste binnenzijde. De “ traditionele” vijzel wordt nu vooral nog in keukens gebruikt om bijvoorbeeld kruiden en specerijen zelf fijn te vermalen. Vroeger werd de mortier veel gebruikt in chemische laboratoria. Er werden veel stoffen vermalen tot poeder. De mortier is inmiddels vervangen door machines. We komen de mortier/vijzel ook wel vaak tegen als decoratiestuk in apothekers. Vroeger werden medicijnen ook in een vijzel fijn vermalen.  Wist je trouwens, dat een vijzel één van de oudste keukeninstrumenten is? 

WELKE ZIJN ER ZOAL?

Zoals je eerder kunt lezen, zijn er nogal wat soorten. Meest verkochte zijn granieten en marmeren vijzels. De voorkeur gaat uit naar een ruwe binnenzijde. dit, omdat de kruiden en specerijen die erin gaan niet gaan ronddraaien tijdens het stampen maar door de stamper tegen de rand worden vermalen en gemengd. Een ruwe binnenkant zorgt dan voor wrijving. Ik bespreek kort enkele soorten :

GRANIET

Graniet is een natuursteen die ontstaat wanneer magma ondergronds stolt. Graniet wordt gedolven in grote stukken en komt onder meer voor in België, Noorwegen, Zweden en Frankrijk. Het materiaal bestaat uit mineralen. Deze mineralen bepalen ook de kleur. De hoofdkleuren waarin graniet verkrijgbaar is, zijn zwart, roze en wit. Graniet is voor 100% een natuurproduct. Dit betekent dat iedere vijzel van graniet uniek is. De prijs van graniet wordt bepaald door de waarde die eraan gehecht wordt en door de zeldzaamheid van de samenstelling. Graniet is hittebestendig, krasvast, stoot en slijtvast, en…kei-en-keihard. Het heeft ook nadelen: het is licht poreus en gevoelig voor bijtende/zure producten. 

MARMER

Marmer is een metamorf gesteente afkomstig van kalksteen. Door extreme veranderingen in temperatuur en druk (bv door gebertevorming)wordt kalksteen omgevormd (gemetamorfeerd) tot marmer.  De temperaturen en drukken die nodig zijn om kalksteen om te vormen in marmer zijn dermate hoog dat eventueel in de kalksteen aanwezige fossielen vernietigd worden. Naast het feit dat fossielen ontbreken is marmer dan ook goed te herkennen aan de suikerachtige structuur, met name waarneembaar in het breukvlak. Vanwege de rustige uitstraling en homogene samenstelling is marmer zeer geliefd in de beeldhouwkunst.Er zijn marmers in vele kleurschakeringen: rood, wit, roze …Kenmerkend zijn ook de aders en de kristalstructuur. Marmer heeft een zachte uistraling. Marmer is niet zuurbestendig en dermate minder geschikt voor natte bereidingen in de vijzel.

AARDEWERK

Aardewerk is een verzamelnaam van klei die tot 1100°C gebakken kan worden.  Aardewerk is zachter en poreuzer dan steengoed en porselein. Vanwege de poreusheid van aardewerk dient het vrijwel altijd geglazuurd te worden. Voor vijzels wordt aardewerk eigenlijk zelden gebruikt. Er vind geen versplintering of verglazing plaats, dit maakt aardewerk zeer poreus. Denk aan de römerthomph, een aardewerk stoofpot die niet is geglazuurd. Deze potten zijn zeer poreus. 

Elk soort klei heeft een maximum stooktemperatuur, deze staat vermeld op de verpakking. Ga je hoger dan deze temperatuur zal de klei beginnen smelten. 

STEEN

Steengoed is gemaakt van een kleisoort die tegen hogere temperaturen bestand is ( ca.1200-1300 graden) Het versintert waardoor het ondoordringbaar wordt gemaakt voor de meeste vloeistoffen. Het is ook beter bestand tegen zuren. 

PORSELEIN

Porselein is een kleisoort die onder nog veel hogere temperaturen dan steen wordt gebakken ( ca 1280-1400 graden) Hierdoor wordt de massa verglaast. Het kan veel dunner worden gemaakt waardoor het ook een mooiere klank krijgt. 

VOORKEUR: GRANIET

Graniet heeft de grote voorkeur voor het maken van vijzels. Zoals je hebt kunnen lezen heeft graniet de grootste voordelen in gebruik. Koop liefst geen geglaceerde vijzel. Het ziet er vast mooier uit, maar het werkt een stuk onhandiger dan een ruwe binnenzijde. Als je een granieten vijzel voor de eerste keer in gebruik neemt, moet je hem eerst ter zekerheid even voorbehandelden. Dit verzekert je ervan dat er geen losse deeltjes in je mengsels terechtkomt. Dit doe je zeer eenvoudig.

1) Doe wat rijst in de vijzel, en stamp deze met kracht fijn. Dus niet “ aaien” maar zet even flink kracht.

2) Als de rijst tot meel is vermalen, herhaal je de handeling nog een keertje. Als je ziet dat het meel/poeder nog kleine deeltjes/steentjes bevat, deze handeling blijven herhalen tot de steentjes volledig zijn verdwenen. Meestal is twee keer meer dan voldoende. Gebruik het rijstemeel wat overblijft niet, gooi dit weg. De rijstmeel moet geheel wit uit de vijzel komen. 

3) Spoel de vijzel af onder een lauwwarme kraan. Droog de vijzel zeer goed af. Doe vervolgens een handje kokosrasp in de vijzel ( een handje pinda’s kan ook ) Ook deze keer niet aaien maar flink stampen. Zodra de rasp gaat plakken aan de binnenkant is dat een goed teken.

Zorg ervoor dat de rasp overal in de kom zit. De olie in de rasp ( of de pinda’s) zal langzaam maar zeker in de poriën van de vijzel trekken. Er ontstaat een oliehoudend laagje in de vijzel. Dit gaat voor het grootste deel voorkomen, dat er verschillende smaken en geuren in de vijzel achterblijven. Laat dit ongeveer 15 minuten staan.

4) Spoel opnieuw af onder de lauwwarme kraan, en droog goed af. Je vijzel is nu gebruiksklaar! 

WELKE MAAT?

Vijzels heb je niet alleen in allerlei soorten, maar ook in allerlei maten. Het is sterk afhankelijk, wat je met een vijzel wilt gaan doen. Ik gebruik de vijzel veel, en heb daarom ook drie verschillende in verschillende maten. Voor kleine malingen als even een kaneelstokje vermalen gebruik ik de kleinste maat. Ik pak de grotere maat als ik lijnzaad wil pletten. Afhankelijk waarvoor je de vijzel wilt gaan gebruiken kun je de maat bepalen. Noten, zaden en pitten hebben bijvoorbeeld veel meer volume dan een stukje versgemberwortel. De maat is ook zeer persoonlijk. Het is maar net wat jij prettig vind. 

WAAR MOET JE OP LETTEN BIJ HET KOPEN?

Kies bij voorkeur graniet. Koop je vijzel het liefst bij een erkende kook/webwinkel, die 100% garantie biedt. Er zijn ook vele vijzels verkrijgbaar in discount-winkels als Action, maar je weet nooit waar dit vandaan komt en of er kinderarbeid aan te pas is gekomen. Sommige vijzels zijn, net als tajines, ook gemaakt ter decoratie ( want een vijzel in je keuken staat toch best stoer) Deze zijn vaak bewerkt en beschilderd of spotgoedkoop. Kies liever voor wat meer kwaliteit, dit is duurzamer. 

Probeer een stamper ALTIJD UIT in je hand. Het is een zeer belangrijk onderdeel van de vijzel en ligt deze niet lekker in je hand dan geeft dat meteen gebruik-ongemak. Kies het liefst ongeglazuurde vijzels. Dit vraagt alleen in het eerste gebruik even wat voorzorg, maar daarna heb je extra veel plezier in gebruik. Ga niet alleen af op uiterlijk. Vijzels zijn juweeltjes om naar te kijken, maar ze moeten uiteraard hun werk goed doen. Een vijzel op pootjes heeft nét even iets meer grip dan een vijzel zonder pootjes. Kies bij voorkeur dan ook het liefst een vijzel die op pootjes staat. 

HOE MAAK EN HOU JE HEM SCHOON?

Bij de meeste vijzels vind je schoonmaak-instructies. Zijn deze aanwezig, volg deze dan op. Er zijn vijzels, die geschikt zijn voor de vaatwasser. In het algemeen is het beste om de vijzel na gebruik af te spoelen onder de lauwwarme kraan. Gebruik liefst geen afwasmiddel. Droog de vijzel zeer goed af. Heb je enkel droge producten gemalen, kun je de vijzel met een stukje keukenpapier afnemen. 

Soms kan er een geur of smaak achterblijven of is de vijzel echt te vies geworden. Om sterke geuren te verwijderen kun je het boven beschreven proces met de rijst herhalen. Dit verwijdert geurtjes en smaken. 

VIJZELEN IS KNETTER GEZOND!!!!!!

Ik vind het erg leuk om te vijzelen, maar het leukste is nog wel, dat het vooral supertje-gezond is. We malen vooral veel fijn in keukenmachines als blenders en staafmixers. Nadeel is dat alle aroma’s kapot worden vermalen en omdat er veel zuurstof en hitte vrijkomt, deze van invloed zijn op de voedingswaarden. Vijzelen zorgt ervoor dat er veel meer aroma vrijkomt door wrijving, en omdat er weinig tot geen warmte bijkomt blijven voedingswaarden meest intact. Je haalt dus de meeste smaak uit kruiden en specerijen en je behaalt de hoogte voedingswaarden. 

Sommige zaden zijn gezonder, als je deze vijzelt. Heel lijnzaad is hier een goed voorbeeld van. Je kunt lijnzaad heel en gebroken kopen. Gebroken lijnzaad is vooraf gekneusd. Dit zorgt ervoor dat er veel oxidatie ontstaat wat de voedingswaarde doet afnemen. Als je heel lijnzaad voor gebruik kneust in de vijzel blijven de meeste voedingswaarden behouden en worden de voedingsstoffen beter opgenomen. 

Haal een goede vijzel in huis, voor jarenlang plezier. Als je een keer verse kruiden zelf hebt vermalen wil je absoluut niets anders meer!