Bestrijdingsmiddelen in Nederland…..hoe erg is het?

Augustus 2018 in het nieuws: “ steeds meer bestrijdingsmiddelen in en op ons voedsel”

Dat is altijd weer even verontrustend. Het nieuws bleek ook behoorlijk verontrustend. We lezen o.a  dat één op de 25 geteste producten mogelijke wettelijke grenswaarden overschrijdt en het aantal reeds geconstateerde overtredingen toeneemt. Nederland staat op de 3de plek in de Europese ranglijst wat wetsovertredingen betreft: 7,5% van het door Nederland geteste voedsel overschrijdt de wettelijke norm. Alleen in Malta en Luxemburg werden nog meer wetsovertredingen gemeten. Ruim 60% van de tests die de NVWA hiervoor uitvoerde betrof geïmporteerde producten, waarin vaak meer bestrijdingsmiddelen worden gevonden. EFSA heeft recent cijfers gepubliceerd over de vervuiling van voedingsmiddelen in Europa in 2016 met chemische bestrijdingsmiddelen, die zij elk jaar krijgt aangeleverd van de inspectiediensten van Europese landen. Op ongeveer de helft van het geteste voedsel (49%) worden resten van bestrijdingsmiddelen aangetroffen. Bijna één op de 25 geteste producten lijkt meer vervuild dan de wet toestaat. Het aantal overtredingen van de wettelijke norm voor vervuiling is zelfs iets hoger dan voorgaande jaren.

Het klinkt allemaal best zorgelijk. Ik ben erin gedoken. Hoe erg is het gesteld in Nederland? 
 

BESTRIJDINGSMIDDELEN

Allereerst zeer kort wat over bestrijdingsmiddelen. Bestrijdingsmiddelen ( en/of pesticiden)  zijn chemische stoffen, die in de teelt wordt gebruikt om ongedierte, rotting, ziekten en andere schadelijke invloeden van buitenaf te weren van groente en fruit. Sommige soorten zijn erg vatbaar voor bepaalde ziekten, pesticiden helpen dit voorkomen. Pesticiden zijn in regel giftig. Voor de mens zijn ze vooral giftig of toxisch als er méér wordt gebruikt dan wettelijk is toegestaan. Als hoeveelheden de wettelijke normen overschrijden, dan hebben we een probleem. De Europese Autoriteit voor voedselveiligheid ( EFSA) moet ervoor zorgen dat de normen niet worden overschreden. Zij houden geregeld steekproeven. van ruim 80 duizend stuks groente en fruit. Uit deze steekproeven blijkt dat ongeveer 98% van de onderzochte groente en fruitsoorten binnen de wettelijke norm blijft. Maar 2% dus wel eens de boel kan overschrijden. Je wordt niet vrolijk, als dat net jouw bloemkooltje blijkt te zijn. Al overschreed de 2% de grenswaarde slechts lichtjes, en leveren de overschreden hoeveelheden geen directe gevaren op voor de volksgezondheid omdat het EFSA de grenswaarden enorm streng afstelt,  een lekker idee is het niet. Toch staat het wel in schril contrast met het gezondheidsverlies door het eten van minder groente en fruit.Onlangs is dus gebleken, dat er meer bestrijdingsmiddelen tegelijk worden aangetroffen. Wat in mijn beleving een totaal ander licht zet op deze werkwijze. We spreken nu immers over cocktails, en geen enkele variant van een bestrijdingsmiddel.
De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert continu op de aanwezigheid van resten bestrijdingsmiddelen op groente en fruit. Jaarlijks worden er meer dan 4.000 monsters op de Nederlandse markt, in supermarkten en van importproducten geanalyseerd op de aanwezigheid van resten. Steekproefsgewijs worden ook dierlijke producten hierin meegenomen. Via veevoer kunnen namelijk ook resten bestrijdingsmiddelen in vlees, vis of zuivel terechtkomen. Er wordt meer bemonsterd op producten waarvan wordt verwacht dat er meer bestrijdingsmiddelen op zitten. Dit heet risicogerichte screening. Zo worden geïmporteerde producten uit een aantal niet-Europese landen extra in de gaten gehouden. Over het algemeen kan gesteld worden dat 98% van de producten voldoet aan de wettelijke eisen. Het aantal overschrijdingen is dus gering.Maar hoe zit dit inmiddels met de cocktails aan bestrijdingsmiddelen?
In Nederland worden ook controles door het bedrijfsleven zelf uitgevoerd. Dit wordt gedaan in verband met diverse kwaliteitsstandaarden. In Nederland is er het monitoringssysteem van Stichting Food Compass die bij veel groothandels en importeurs onafhankelijke risicogerichte controles uitvoert. In alle gevallen moeten normoverschrijdingen bij de NVWA gemeld worden. Als de NVWA overschrijdingen vindt van de MRL, dan onderneemt ze actie. Kleine overschrijdingen leiden meestal tot een boete. Een overschrijding van de MRL is meestal niet schadelijk voor de gezondheid. Maar soms komt het voor dat de ARfD wordt overschreden. Dat betekent dat de overschrijding wel schadelijk kan zijn voor de gezondheid. In dat geval wordt de partij uit de markt genomen. In een zeldzaam geval komt het voor dat de partij al is verkocht, omdat het een tijdje duurt voordat de analyses zijn uitgevoerd. In die situaties beoordeelt de NVWA ook de gezondheidsrisico’s voor de consumenten en wordt het internationaal gemeld, zodat zowel de overheid als het bedrijfsleven extra op kan letten of vergelijkbare overtredingen niet nogmaals plaatsvinden.Tot nu toe werden alleen incidentele overschrijdingen gevonden van de ARfD. De ADI wordt met resten van bestrijdingsmiddelen in voedsel  vrijwel nooit overschreden…Tot nu?
IMG_0247-1200x800

ZORGELIJK

We moeten ons vooral zorgen gaan maken over de zogenoemde pesticiden-cocktails. Dit zijn groenten en fruitsoorten die meer dan één bestrijdingsmiddel  bevatten.  Bijna een derde van de ruim 80.000 monsters die in 2016 in de EU zijn onderzocht bevat meer dan één pesticide. Vergeleken met de resultaten van 2015 is deze meervoudige vervuiling in 2016 toegenomen. We vinden deze cocktails voornamelijk op hop ( een basisingrediënt voor bier, zo’n 82% ) grapefruits ( zo’n 73% ) druiven ( zo’n 68% ) bramen ( zo’n 69% ) maar ook onze meest geliefde snack in de zomermaanden, de aardbei ( zo’n 65% ) KLIK HIER voor meer informatie. 
Ook kersen, verse kruiden ( plantjes) citroenen, perziken, sinaasappelen, bananen ( klik hier voor meer informatie) en mandarijnen en mango blijken in meer dan de helft van de geteste monsters uit meer dan één bestrijdingsmiddel te bestaan. De effecten die deze bestrijdingsmiddelencocktails op de gezondheid van de consument kunnen hebben, worden nog steeds niet meegenomen in het Europese bestrijdingsmiddelenbeleid. Dit, terwijl al in 2009 wettelijk is vastgelegd dat onderzocht moet worden welke cumulatieve effecten op de menselijke gezondheid deze blootstelling aan meerdere bestrijdingsmiddelen tegelijk heeft. Boeren in de EU blijken regelmatig nog te spuiten met bestrijdingsmiddelen die in de Europese Unie niet (meer) gebruikt mogen worden. Zo werd op appels, aardbeien, sla, tomaten en perziken meerdere malen zwaar toxische bestrijdingsmiddelen als carbaryl, propargiet en dicofol aangetroffen. Dit zijn middelen die juist verboden zijn voor gebruik in de EU omdat er gegronde zorgen zijn over hun effect op de menselijke gezondheid, wat dit illegale gebruik extra zorgwekkend maakt. Voedsel uit landen buiten de EU overschrijdt de wettelijke vervuilingslimiet drie keer zo vaak als voedsel dat in de Europese Unie wordt geproduceerd. Groente en fruit met de hoogste overschrijdingen van de wettelijke limieten komt vooral uit Laos, Vietnam, China, Oeganda, Sri Lanka, Thailand, Pakistan, Cambodja en Suriname. Ook wijnbladeren en citroenen uit Turkije, chilipepers uit Thailand, kousenband uit Thailand en de Dominicaanse Republiek, aardbeien uit Egypte en aubergines uit de Dominicaanse Republiek blijken vaak zwaar vervuild
( bron: duurzaam nieuws)
Er zijn op internet verschillende lijstjes vindbaar met “ minst en meest bespoten” groente en fruit. Deze kunnen we richtlijnig gebruiken, maar echt correct zijn deze dus ook niet meer, als de situatie continu verandert, en verergert. Als je je vast wilt houden aan zo’n lijst, pik dan de meest recente lijst eruit. Ik ben gaan zoeken naar zo’n meest recente lijst, maar kwam geen meer recentelijke tegen dan uit 2015. Ik heb in 2015 ook zo’n lijst gepubliceerd, KLIK HIER.
Voor de meest actuele informatie over bestrijdingsmiddelen op groente en fruit kun je terecht op www.weetwatjeeet.nl Deze website geven als eerste alle meetgegevens weer van de Nederlandse Voedsel en Waren autoriteit ( NVWA) Je vindt daar ook de supermarkten die het meeste en minste bespoten verkopen.

IMG_0249-1200x800

WAT KUN JE DOEN OM BESTRIJDINGSMIDDELEN ZO VEEL MOGELIJK TE MIJDEN?

Goed. Er is zoveel duidelijk, dat wij als consument ons terecht een klein beetje zorgen mogen maken. Zeker als je, zoals ik, enorm veel verse groente per dag consumeert. Mijn grote geluk is dat ik heel veel uit moestuinen en van bio-boeren krijg toegeschoven, wat het voor mij gelukkig meest biologisch maakt. Daarbuiten koop ik zoveel als mogelijk biologisch. Dit probeer ik meest te doen in de biowinkel en alles van Hollandse bodem. Soms pak ik echter ook wat bio -aanbiedingen bij een Lidl of AH mee. Mijn budget is niet groot. Dus probeer ik er op mijn manier wel het beste van te maken. Waar kun jij nu het beste op letten?
IMG_2339
1) KOOP BIOLOGISCH IN, EN LIEFST IN EEN BIOWINKEL
Op biologische varianten worden geen chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt. De eisen zijn ook iets strenger, maar tegenwoordig zeggen deze eisen ook niet zoveel meer. Biologisch in supermarkten komen vaak uit het buitenland. Daar kan het net zo goed met verschillende natuurlijke bestrijdingsmiddelen zijn bespoten. Daarnaast zijn de meeste biologische producten in een supermarkt verpakt in plastic, wat het milieu weer geen goed doet. In een biowinkel kan alles gezellig naast elkaar liggen, omdat niets met chemicaliën is bespoten waardoor er geen resten aan elkaar kan worden door gegeven ( soort kruisbesmetting) In een supermarkt ligt dat uiteraard anders, want daar vinden we voornamelijk bespoten groente en fruit. Daarom worden de biologische producten verpakt. Naast dat je in een biowinkel verpakkingen omzeilt, komt het meeste daar ook gewoon van Hollandse boden ( veelal uit de streek) Dichter bij huis, en ook minder risico op meerdere bestrijdingsmiddelen ( natuurlijke) omdat deze niet zolang moeten reizen. Nog een tip: kies producten met het EKO logo. Deze worden nog wel onder zeer strenge eisen gecontroleerd. 
2) KOOP JE IN EEN SUPERMARKT? KIES DE JUISTE!
Het NVWA controleert jaarlijks zo’n 3000 groente en fruitmonsters op resten van bestrijdingsmiddelen. Lange tijd werd deze informatie niet vrij gegeven, omdat het een supermarkt mogelijk kon schaden. www.weetwatjeeet.nl heeft een jarenlange campagne gehouden om het NVWA zover te krijgen deze gegevens WEL te publiceren, dit gebeurde voor het eerst in 2011. In 2012 werden alle supermarkten “ even schoon” verklaard.. In 2011 werden overigens ook tientallen soorten landbouwgif  door de EU verboden. Dit betrof voornamelijk stoffen die kankerverwekkend zijn en erfelijke afwijkingen en onvruchtbaarheid konden veroorzaken. In 2017 verklaarde het Voedingscentrum deze lijsten van supermarkten als totale onzin. Zij redemeneren dat de hoeveelheden bestrijdingsmiddelen op het in Nederland verkrijgbare groente en fruit zo laag is dat er geen verschillen zijn aan te tonen tussen supermarkten en hun aanbod. 

Schermafbeelding 2018-08-15 om 03.38.02

in 2011 publiceerde www.weetwatjeeet.nl deze lijst. De rangorde is gebaseerd op controles die zijn uitgevoerd door de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA). De rangorde wordt bepaald door de ‘Vervuilingsscore’. De organisaties van Weet wat je eet vragen elk jaar de gegevens van het VWA op en actualiseren de ranglijst. Hoe deze lijsten dan ook worden bekeken, het geeft een richtlijn.

3) WASSEN HEEFT BETREFT BESTRIJDINGSMIDDEN GEEN ZIN, WEL QUA HYGIËNE! 

Nog steeds denken veel mensen met soda badjes, azijn badjes en andere foefjes die we op internet tegenkomen, bestrijdingsmiddelen af te kunnen spoelen. Was het maar waar, dan was de zorg ook lang niet zo groot als nu. Hoe fijn zou het immers zijn, als we als standaard advies “ was alle bestrijdingsmiddelen van je groente en fruit! ” kunnen geven en was daarmee de kous af? Het is helaas zo, dat bestrijdingsmiddelen, eenmaal op groente / fruit gespoten, er niet meer af gaat. Dit is ook nodig, anders zou een laag al na een regenbui er weer af worden gespoeld. Het meest vervelendste is dat het ook IN HET GROENTE EN FRUIT doordringt, afhankelijk van de dikte en weerstand van een schil of blad. Ook daarom kun je schrobben wat je wilt, of bleek gebruiken, dit gaat niet weg. Wel is het heel erg belangrijk, om je groente en fruit te wassen . In de in en export wordt niet erg gekeken naar hygiëne. Alles moet snel en effiicient gebeuren, tijd is geld. Als er eens een kist met appels op een havengebied omvalt, worden deze appels gewoon weer opgeraapt. Ook supermarkten springen niet zo hygiënisch om met groente en fruit. Nergens heb ik bijvoorbeeld winkelpersoneel gezien met handschoenen aan, en ik zie maar wat vaak groentespeciaalzaken waar het personeel met vieze handen jouw portie sperziebonen inpakken. Je weet als consument nooit wat voor reis en hobbels je ingekochte groente en fruit heeft gemaakt. Daarnaast is het fijn om alle restjes zand, aarde, steentjes en insecten ( slakken!)  weg te wassen. Het is vooral erg belangrijk om bacteriën weg te wassen. Daarvoor kunnen soda badjes wel handig zijn, maar maak geen enkele illusie dat je ook maar een restrje bestrijdingsmiddel wegwast. KLIK HIER VOOR MEER INFORMATIE

 

IMG_2457

4) KOOP GROENTE EN FRUIT IN UIT NEDERLAND

Logisch gedacht: hoe minder een groente / fruit hoeft te reizen, hoe minder bestrijdingsmiddelen er nodig zijn. Ook zijn wet en regelgevingen buiten de EU verschillend. We zijn ook milieubewuster bezig als we onze groente en fruit gewoon uit Nederland halen. Hou het zo dicht mogelijk bij huis.

 

5) KOOP ZOVEEL MOGELIJK DIRECT VAN DE BOER OF HOU EEN MOESTUIN

Zelfs in een stad als Rotterdam zijn er nog enorm veel boeren / boerderijen te vinden die biologisch telen.  Zo krijg ik regelmatig ” restanten” uit verschillende moestuinen, en krijg ik regelmatig van een lieve oude boer verse eieren en groente uit zijn kas. De verkoop is bloeiend. Steeds meer boeren zien veel animo in losse verkoop aan particulieren, omdat de vraag naar schoon en onbespoten groente en fruit steeds groter wordt. Het is een soort win-win situatie want zo kunnen boeren ook van hun overschotten af raken en daarop nog leuk verdienen. Alleen al in mijn nabije omgeving zie ik steeds meer boerderij-winkeltjes openen. Ga op zoek in jouw omgeving naar boerderijen, moestuinen en vraag daar naar de prijzen. Soms krijg je kilo’s voor nog geen € 5 euro mee! Er zijn ook veel telers die speciale pluk-dagen houden. Hier kunnen particulieren hun zelf meegebrachte emmers of emmers die klaar staan, vullen met zelf geplukte appels, of aardbeien. Deze mogen dan tegen een kleine vergoeding worden gekocht. Het is vooral gewoon hartstikke leuk om te doen, zeker met kinderen!

6) KLEIN BUDGET? KOOP VERSTANDIG IN

Het grootste argument om toch bespoten groente en fruit in te kopen is de prijs. Nog altijd is biologisch duurder dan niet-biologisch, wat alles best krommer dan een banaan maakt als we naar de gezondheid-aspecten kijken. Als je slim bent ingesteld, zul je vast de week-aanbiedingen van zowel biowinkels als supermarkten goed in de gaten houden. Dit kun je het beste doen door je voor zoveel mogelijk nieuwsbrieven in te schrijven zodat week-aanbiedingen iedere week gewoon in je mailbox vallen. Ook social media ( facebook, instagram) biedt tegenwoordig veel platform aan voor aanbiedingen en acties. Hou deze acties goed in de gaten om de beste koopjes te scoren.

Daarnaast kun je afwegingen maken, dat is ook wat ik vaak doe. Omdat ik zeker zo’n twee kilo per dag aan groente wegeet, en een zeer laag budget heb, is het voor mij ook niet anders dan te moeten kiezen voor bespoten. Ik kies daarin de minst bespoten soorten, en uit Nederland afkomstig. Ik kies biologische in de meest goedkoopste varianten en die ik echt lekker vind, zoals zoete aardappelen, pompoen, en spekbonen. Daar reserveer ik iedere week geld voor om te kunnen kopen in de biowinkel. Daarnaast is het dus ook best regelmatig bespoten groente van de lidl. Maar omdat ik dus fifty-fifty bio en niet bio kies, valt het met bestrijdingsmiddelen mee. En ook in prijs. TIP: koop zoveel mogelijk losse groente en fruit. Dit is niet alleen veel beter voor mens, dier en milieu, maar het scheelt ook in je beurs omdat je voor verpakking gewoon gezellig mee moet betalen.

 

IMG_0265-1200x800

7) WAS ALTIJD JE HANDEN

Moeders riepen het vroeger niet voor niets tientallen keren ” handen wassen!” Zeker betreft groente en fruit kunnen handen enorme bacterie-bronnen zijn. Als je je eens voorstelt door hoeveel handen appels, mandarijnen, citroenen enzovoort gaan, dan begrijp je mijn punt in tip nummer 3 hierboven ook beter. Maar ook wij moeten onze handen goed wassen. Als we bijvoorbeeld een bespoten mandarijntje afpellen en vervolgens een biologische paprika willen aansnijden kunnen er resten bestrijdingsmiddelen op de paprika terechtkomen. Was je handen daarom zorgvuldig bij iedere aanraking van voedsel.

 

Kalmte bewaren

Als we bovenstaande tips in acht nemen, kunnen we dus zelf al een heleboel doen om zo min mogelijk bestrijdingsmiddelen binnen te krijgen. Toch moeten we ook niet overdrijven en onszelf angst inboezemen, want ondanks dat de overschrijdingen toenemen lijkt ons groente en fruit nog redelijk veilig. Schiet dus niet volledig in de stress als je een bespoten stronkje broccoli in huis hebt gehaald. We gaan er niet meteen aan dood en er spelen, zoals je in dit artikel hebt kunnen lezen, heel veel verschillende factoren, zoals cocktails. Er zijn ook vrij veel soorten groente en fruit die niet bespoten hoeven te worden omdat deze van nature bijvoorbeeld een enorme beschermingslaag bezitten in de vorm van een schil of schelp of kap. Denk hierbij aan de kokosnoot, de pompoen en diverse schelpdieren. Als je deze in een seizoen koopt kun je goedkope voorraden aanlengen.Gebruik je vriezer of je voedseldroger of vacuüm apparaat.

Sla vooral niet door. We mogen ons gerust een klein beetje zorgelijk opstellen en wat voorzorg nemen, maar overdrijf niet en maak jezelf niet tot een angstig haasje. Dat is ook weer niet nodig…..Gebruik je gezonde verstand. Zodat je ook betreft bestrijdingsmiddelen verstandig om kunt springen.

pesticiden anno 2022……

Dit artikel schreef ik in 2018, inmiddels zijn we in het voorjaar van 2022 gekomen. Ik zag onlangs op de televisie een nogal verontrustende uitzending van EEN VANDAAG, wat ging over de bestrijdingsmiddelen op en in ons voedsel en in hoeverre deze schadelijk kon zijn. Er werd ook gekeken naar de mogelijke invloeden op het ontwikkelen van de ziekte Parkinson. Eén Vandaag kocht voor dit programma diverse groenten en fruitsoorten in bij de meest bekendste en grootste supermarkt-ketens als AH, JUMBO, en LIDL en liet deze bij een onafhankelijk lab onderzoeken op de aanwezigheid van 31 soorten bestrijdingsmiddelen. Op de groenten werd géén van de 31 soorten bestrijdingsmiddelen gevonden, maar op de fruitsoorten wordt helaas wél het één en ander aangetroffen. Aardbeien en druiven bleken meerdere bestrijdingsmiddelen te bevatten, met name de aardbeien van AH waren opmerkelijk. Daarop werd het  in de EU verboden bestrijdingsmiddel ETHIRIMOL gevonden. Eén Vandaag heeft om een reactie gevraagd bij de desbetreffende teler, maar deze gaf geen commentaar. Een andere zorgelijke bron die werd gevonden op mandarijnen is het bestrijdingsmiddel IMAZALIL, met name de mandarijnen van supermarktketen JUMBO waren behoorlijk hoog in concentraties ( 5,1 mg /kg) Toen ik dit artikel schreef in 2018, adviseerde het EFSA het toegestane limiet van imazalil te verlagen naar nihil, wat gebeurde bij  bananen , peren en appels, maar niet bij citrusvruchten als citroenen, sinaasappels, en mandarijnen. Imazalil kan mogelijk de hormoonbalans verstoren in het menselijk lichaam. Omdat de stof ook door de huid kan worden opgenomen, heerst er discussie of een mandarijntje geven aan een kind nu wel zo verstandig is. Zelfs het vastpakken van een bespoten mandarijn levert al risico.

Hoe ” erg” is het? Dat is een lastige vraag om te beantwoorden. In ieder geval kunnen we deze resultaten zorgelijk noemen. Alle supermarkten reageerden nogal laconiek op de resultaten van de onderzoeken die EEN VANDAAG liet uitvoeren. Allen zijn deze van mening dat de gemeten hoeveelheden bestrijdingsmiddelen zich ONDER HET WETTELIJK MAXIMUM  bevinden. JUMBO  verklaarde dat zij alleen groente en fruit verkopen die maximaal 50% bevatten van wat wettelijk is toegestaan. LIDL verklaart een derde van het maximum te hanteren. AH verklaart dat er afspraken zijn gemaakt met leveranciers, en verricht zelf-onderzoek, met name op de productie die uit het buitenland afkomstig zijn.

 

Als we één sinaasappeltje afpellen en consumeren, zullen we daar niet snel wat van merken. Maar we eten niet alleen maar één sinaasappeltje per dag, daar schuilt het probleem. Zeker in bepaalde seizoenen als de zomermaanden, consumeren we veel meer vers zacht fruit. En ook zitten deze bestrijdingsmiddelen niet alleen maar op onze groente en fruit, het komt ook voor in ons drinkwater, en zelfs in rode wijn. Het stapelen kan uiteindelijk wel tot vrij grote risico’s leiden. Ook worden er vele bestrijdingsmiddelen tegelijk gebruikt wat een cocktail kan opleveren. De geïnterviewden in de docu van EEN VANDAAG pleiten voor een APP waarin in één oogopslag kan worden afgelezen  welke bestrijdingsmiddelen er op een product zijn gespoten. En zouden graag zien dat de overheid meer aandacht gaat schenken aan dit zorgelijke probleem, met name om zwangeren en kinderen goed te informeren. Maar vooral vertelden zij om liefst biologische alternatieven te kiezen.

4 Reacties op “Bestrijdingsmiddelen in Nederland…..hoe erg is het?

  1. Door onze overhygiene hebben we veel darm problemen en allergieen. Als de biologische groenten er schoon uitzien (dus geen kluiten aarde, beestjes etc.) kun je ze beter NIET wassen. Zo neem je de goede bacterieen uit de aarde ook mee.

  2. En deze oogluikend toekijkende overheid wil ons nu verplichten ja ja tot vaccinatie? Als wij nu eens eerst een sterk immuunsysteem ontwikkelden…..

    • Helpt wel tegen vuil, maar helaas kun je pesticiden er niet afwassen..

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *